اختلالات رفتاری و عاطفی در کودکان

دوران کودکی یکی از مهم‌ترین دوران زندگی هر انسانی محسوب می­‌شود. تأکید بر اهمیت این دوران به دلیل پی­‌ریزی و شکل‌گیری شخصیت آدمی است. بسیاری از عادات و اختلالات رفتاری و عاطفی دوران نوجوانی و جوانی ریشه در کودکی دارد. اگر در زمان کودکی اختلالات کودک شناسایی و درمان نشود، در دوران بزرگسالی درمان آنها به مراتب مشکل­‌تر خواهد بود.اختلالات رفتاری ـ عاطفی به مجموعه اختلالاتی گفته می­‌شود که توانایی کودکان را برای عملکرد مناسب اجتماعی، هیجانی و تحصیلی مختل می­‌سازد.

از آنجایی که کودکان نسبت به بزرگسالان حساس­‌تر هستند، لذا هر گونه ترس، اضطراب، ناامنی، فشارهای روانی و… می­‌تواند واکنش­‌های مختلفی را در کودک برانگیزد. این واکنش­‌ها در کودکان گاه با بروز اختلالاتی همراه می­‌شود، اختلالات رفتاری و عاطفی همچون: ناخن جویدن، مکیدن انگشت شست، شب‌ادراری، اختلالات در تکلم، بی‌قراری، بی­‌توجهی، افسردگی و… که در ادامه به شرح برخی از این موارد می‌­پردازیم.

اختلالات رفتاری و عاطفی کودکان

ناخن جویدن: یکی از اختلالات شایع در کودکان و گاه نوجوانان ناخن جویدن است. بسیاری از کودکان در مواقعی که فشار درونی و ذهنی زیادی دارند، معمولاً اقدام به ناخن جویدن می­‌کنند اما گاهی برخی کودکان به صورت عادت، ناخن خود را می­‌جوند. ناخن جویدن معمولاً راهی برای پایین آوردن هیجانات و فشارهای درونی است. البته علل آن در کودکان مختلف متفاوت است اما این عمل اغلب وسیله‌­ای برای کاهش فشار حاصل از یک هیجان است و در برخی از کودکان عکس‌العملی عاطفی است که از جانب نزدیکانی مانند پدر و مادر در کودک برانگیخته شده است.

مشخص شده است در خانواده‌­های ناآرام و پرتنش میزان ناخن جویدن در کودکان بیشتر است چراکه گاهی ناخن جویدن ناشی از اضطراب و ترس آشکار یا پنهان است. محققان معتقدند درمان­‌های علامتی مانند تلخ کردن ناخن‌­ها، بستن آنها یا تهدید، تنبیه و تمسخر نمی‌­تواند در درمان این اختلال اثرگذار باشد. معمولاً کودکانی که ناخن می­‌جوند چون راه دیگری برای خالی کردن فشارهای ذهنی و روانی خود ندارند، این کار را انجام می­‌دهند، لذا برای درمان آن لازم است ابتدا ریشه آن شناسایی شود و سپس با درمان­‌های رفتاری و تغییر رفتار به درمان آن پرداخته شود.

یکی از راه­‌های درمان آن، آموزش است. لازم است به کودک آموزش­‌های لازم برای درک مسائل و نحوه برخورد با آنها و شیوه‌­های حل مسائل داده شود تا کودک بتواند راه­‌های مناسب­‌تری برای خالی کردن کشش­‌ها و فشارهای روانی خود پیدا کند. همچنین آرامش و امنیت دادن به کودکانی که در محیط خانوادگی ناامن و تنش‌­زا زندگی می‌­کنند، می­‌تواند مؤثر باشد.

شب‌ادراری: از دیگر اختلالات شایع در میان کودکان شب‌ادراری است. شب‌ادراری یکی از علائم شایع مشکلات هیجانی در کودکان است و شامل تخلیه بی‌اراده ادرار در کودک است. شب‌ادراری ممکن است ناشی از مشکلات فیزیکی یا عوامل روانی باشد.

عوامل روانی دخیل در شب‌ادراری کودکان شامل: اظهار غیرمستقیم تشویش‌­ها و نگرانی­‌ها، تلاش و کوشش برای نشان دادن نیاز به کمک و توجه مادر و پدر، نمایش و اظهار خصومت نسبت به والدین، تمایل به اظهار لذت از ادرار کردن، برخی از امراض عصبی ـ روانی، اختلال در عملکرد مثانه و بروز خواب بسیار عمیق، ناپختگی عاطفی و… است. در درمان شب‌ادراری لازم است ریشه و علل این اختلال مورد بررسی قرار گیرد. یکی از راه‌های درمان این عارضه تسکین و از بین بردن مشکلات هیجانی کودک است.

اختلالات تکلمی: از دیگر اختلالات خاص دوران کودکی، اختلال در تکلم و صحبت کردن است. شیوع این اختلال معمولاً در پسران بیشتر از دختران است. این اختلال به علل مختلفی بروز می‌کند؛ عللی چون کم‌هوشی، فلج عضلانی، کری، انحرافات و ناهنجاری‌های دستگاه تکلم، ابتلا به بیماری­‌های شدید عفونی، آسیب‌­های قبل از تولد، حین تولد و در دوران کودکی و دیگر امراض. بر اساس استانداردهای جهانی اگر این اختلال بیش از چهل و دو ماهگی طول بکشد، غیرعادی تلقی می‌­شود. در سنین دبستان و نوجوانی گاهی اختلال تکلمی به صورت لکنت زبان ظهور می‌­کند.

البته ریشه بروز این اختلال در همان اوایل دوران کودکی است، چراکه مشخص شده است اغلب افرادی که لکنت زبان دارند، پیش از سن پنج سالگی به این اختلال مبتلا شده‌اند. بنابراین این اختلال یک مسأله رشدی و مربوط به دوران کودکی است. عوامل روانی مؤثر در بروز لکنت زبان می­‌تواند شامل عواملی چون: ناراحتی و فشارهای محیطی و توجه و حساسیت زیاد برای اصلاح زبان و اضطراب مداوم، عدم اعتماد به نفس، ضربه­‌های شدید و شوک­‌های عاطفی و روانی، عدم امنیت و آرامش در خانواده، استفاده از تنبیه فیزیکی در مدرسه و خانه، برخورد نادرست و انتقاد از کودک در هنگام زبان باز کردن و… باشد.

برای درمان لکنت زبان نیز اولین گام ریشه‌­یابی این اختلال است که آیا فیزیکی است یا روانی یا محیطی. روانشناسان برای کنترل و درمان این مشکل توصیه می­‌کنند که به کودک بیاموزید آهسته و شمرده و بدون شتاب‌زدگی صحبت کند و در هنگام صحبت کردن او را تشویق به آرامش کنید، در موقع صحبت کردن با دقت به او گوش دهید. هرگز سعی نکنید به جای کودک صحبت کنید و به او فرصت دهید تا افکارش را به انتها برساند و هرگز این اختلال را به رخ کودک نکشید. به او اطمینان دهید که مشکل او با تمرکز و تمرین قابل حل شدن است.