عوامل محیطی پرورش خلاقیت در کودکان

جان دیویی از بزرگان تعلیم و تربیت بیان می‌­کند که تعلیم و تربیت، به ویژه شکوفایی و پرورش خلاقیت در مورد کودکان باید مبتنی بر حل مسائل و مشکلاتی باشد که کودک در جریان زندگی روزمره و در محیط اجتماعی خود با آن روبرو می­‌شود. لذا او بر این باور بود که فضاهای آموزشی باید در جهت پرورش خلاقیت باشد (شاتو، ۱۳۷۶).

او یکی از موانع آموزشی را جدایی بین دانش و به کار بستن آن دانش می­‌داند. به اعتقاد دیویی هر تعلیم و تربیتی که در آن علم و عمل از هم جدا باشد، موفق نیست. در حقیقت اندیشه­‌های دیویی بدین معنا است که تجربه آموخته­‌ها و دانش کسب شده را باید در تماس با محیط واقعی جستجو کرد.

جان دیویی معتقد است که تحمیل هدف­‌ها و تجارب به کودکان منجر به از بین رفتن قدرت خلاقانه آنها می­‌شود. آبراهام مازلو معتقد است شکل­‌گیری شخصیت­‌های بی­‌تفاوت که درباره محیط خود حساسیت و کنجکاوی زیادی ندارند، با زندگی درگیر نشده و رغبتی برای زیستن ندارند، به دلیل ناکامی و شکست در ارضای کنجکاوی­‌های خودانگیخته و مشتاقانه دوران کودکی است.

پرورش خلاقیت در کودکان

آمابیل از متخصصان حوزه خلاقیت بیان می­‌کند نسبت به عوامل شخصیتی، محیط نقش بسیار مهمی در بروز خلاقیت دارد، لذا تغییر عوامل محیطی را نسبت به تغییر عوامل شخصیتی و فردی، بسیار راحت‌­تر می­‌داند (آمابیل، هیل، هنسی و تایت،[1]۱۹۹۴).

خلاقیت را نمی­‌توان با زور، جبر و فشار به وجود آورد، بلکه باید به آن اجازه ظهور داد. بنابراین می­‌توان با ایجاد محیطی که کودکان را ترغیب به کنکاش، تعامل و اکتشاف می­‌کند، زمینه بروز خلاقیت را فراهم کرد. عوامل محیطی مؤثر بر خلاقیت شامل: آزادی، منابع و امکانات کافی، وقت کافی و جو مناسب است. از میان این عوامل، جو محیط عامل مهمی در رشدخلاقیت است. جو محیطی نیز شامل جنبه­‌هایی چون بوم‌شناسی، فضای فیزیکی و محیط اجتماعی و فرهنگی چون اعتقادات، ارزش‌ها و مفاهیم است.

متخصصان معتقدند کودکان از پنج سالگی رشد شناختی و ادراکی­‌شان توسعه می­‌یابد. لذا در محیط فیزیکی کودک، مواردی چون سلامت، امنیت جسمی و گسترش مهارت­‌های بدنی، ارضای عواطف، پیوند با محیط و گسترش انگیزه­‌ها و درک محیط و گسترده شدن شناخت ضرورت می­‌یابد. بنابراین کلیه محیط­‌هایی که کودک در آن قرار می­‌گیرد، باید ارزش آموختن و یادگیری اکتشافی را داشته باشد. نتایج تحقیقات متعدد نشان می‌­دهند که بوستان­‌ها و فضاهای باز و سبز محله­‌ای و همسایگی در رشد و شکوفایی خلاقیت‌­های کودکان تأثیری اساسی دارند.

همچنین با توجه به ماهیت کم و بیش اکتسابی خلاقیت و نقش مهم محیط کالبدی و اجتماعی رشد خلاقیت می­‌توان انتظار داشت آماده­‌سازی فضاهای باز محله­‌ای و همسایگی برای حضور و تعامل فعال کودکان بتواند در بروز خلاقیت آنان مؤثر باشد. برخی از تحقیقات روانشناختی پیرامون ترجیحات محیطی افراد نشان می­‌دهد که شهروندان و به ویژه کودکان، به طور کلی محیط‌های طبیعی و سبز شهر را به محیط­‌های مصنوع شهری ترجیح می­‌دهند. تمایل عمومی کودکان به فضاهای طبیعی شهر و مضاعف شدن خلاقیت آنان در فضاهای پردرخت و سبز نشانه سازگاری فیزیکی و روانی کودکان با محیط­‌های طبیعی است.

ذهن هر کودک مانند کتابخانه‌­ای است که کودک با هر یادگیری و آموختن، آرام آرام خزانه ذهنی خود را شکل داده و گسترش می­‌بخشد. بنابراین عناصر محیطی چه درخانه و چه در فضاهای آموزشی و چه در فضاهای شهری باید ویژگی‌ها و مشخصه­‌های لازم را برای رشد خلاقیت کودکان داشته باشند. از جمله عوامل و عناصری محیطی می­‌توان به مواردی چون: پیچیدگی جزئیات بصری، مناظر طبیعی، استفاده از مواد و مصالح طبیعی، استفاده کمتر از مصالح مصنوعی و وجود گل‌ها و گیاهان اشاره کرد. در این راستا می­‌توان دریافت که فضاهایی چون پارک­‌ها می­‌تواند با ایجاد فضاهای لازم برای کنجکاوی و یادگیری کودکان اهمیت زیادی در پرورش خلاقیت در کودکان داشته باشد.

فضاهای بازی می­‌تواند نیازهای رشد کودکان را در زمینه­‌هایی چون رشد جسمانی، ادراکی، اجتماعی و احساسی فراهم سازد. فضاهای بازی باید بر اساس واقعیات و ویژگی‌­های روانشناختی کودک شکل گرفته باشد و بتواند به نیازهای او پاسخ دهد. فضاهای بازی کودکان الزاماً باید با طبیعت گره خورده باشد. مناظر طبیعی فواید روانشناختی بسیاری دارد. وجود درختان و مناطق چمن‌کاری شده احساس امنیت و آرامش را در محله­‌ها و در فضاهای محیطی افزایش می­‌دهد و سبب افزایش سطح بازی و خلاقیت در کودکان می­‌شود (سالیوان، ۲۰۰۴).

والدین می­‌توانند با استفاده از قابلیت­‌هایی که در محیط زندگی کودک قرار دارد، به پرورش خلاقیت او کمک کنند. تشویق کودکان به آزمودن راه‌های تجربه نشده و غیرمعمول و توجه به پرسش­‌های کودک در مورد مشاهدات محیطی­‌اش، بسیار اهمیت دارد.

از ویژگی­‌های محیطی خلاقانه می‌­توان به موارد زیر اشاره کرد:

دسترسی و نفوذپذیری فضاهای محله: یعنی کودک باید بتواند به راحتی و بدون احساس گم شدن در فضاها حرکت کرده و به کشف زوایای محیطی خود بپردازد.

آسایش و ایمنی: یکی از مهم‌ترین ویژگی­‌های محیط خلاق برای کودک امنیت است. وجود آلودگی­‌های صوتی و آلودگی هوا، ازدحام و شلوغی بیش از حد، وجود چاه یا چاله‌­های بی‌حفاظ و… خود از عوامل محیطی مخل خلاقیت است.

جذابیت: فضاهای محله و شهر باید برای کودکان جذاب و برانگیزاننده باشند. در حقیقت وجود پیچیدگی متعادل محیطی، تازگی، طراوت، تنوع و هیجان‌برانگیز بودن محیط مانند بوستان­‌ها، محله­‌ها، مراکز خرید و… اهمیت دارد.

اندازه و مقیاس: تحقیقات نشان می­‌دهد هرچه مقیاس فضا با کودک متناسب‌­تر باشد، کنجکاوی کودک بیشتر برانگیخته می­‌شود. بنابراین رعایت اندازه در طراحی زمین و وسایل بازی در سنین مختلف می­‌تواند سبب رشد خلاقیت کودکان شود. اگر وسایل بازی متناسب با سن کودکان نباشد، آنها را خسته و دلزده می­‌کند.