آیا لجبازی کودک اختلال است؟

در بسیاری از خانواده‌ها رفتارهای مقاوم و نافرمان کودکان از سوی والدین گزارش می‌شود. رفتارهای ناپیروی از والدین و بزرگسال و رفتارهای توأم با لجبازی کودکان در مقاطع سنی خاص پیش‌دبستانی و دبستانی تا حدودی طبیعی است. ما زمانی می‌توانیم یک کودک را با اختلال نافرمانی مقابله‌ای توصیف کنیم که مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری و خلقی را در شرایط مشخصی نشان دهد. در همین راستا برای آگاهی والدین از خصیصه‌های این اختلال و ارجاع به متخصص مربوطه جهت تشخیص قطعی، در این متن به بررسی این موضوع می‌پردازیم.

اختلال لجبازی

ویژگی اصلی اختلال لجبازی و نافرمانی عبارت است از الگوی مکرر و پایداری خلق خشمگین، تحریک­‌پذیر، رفتار ستیزه­‌جویانه، لجبازی یا کینه­‌توزی. مبتلایان این اختلال گاهی ویژگی­‌های رفتاری آن را بدون مشکلات خلق منفی نشان می­‌دهند. با وجود این، افرادی که دچار این اختلال هستند و نشانه­‌های خلق خشمگین/ تحریک­‌پذیر ابراز می­‌کنند، معمولاً ویژگی­‌های رفتاری آن را نیز نشان می‌­دهند (DSM – 5).

نشانه‌­های اختلال لجبازی و نافرمانی ممکن است فقط محدود به یک موقعیت، عمدتاً خانه باشد. افرادی که نشانه­‌های کافی برای برآورده کردن آستانه تشخیصی دارند، حتی اگر نشانه­‌ها فقط در خانه ظاهر شوند، کارکرد اجتماعی‌­شان ممکن است به میزان قابل ملاحظه­‌ای مختل باشد. با وجود این، نشانه­‌های اختلال در موارد شدیدتر در موقعیت­‌های متعددی بروز پیدا می­‌کنند. با توجه به اینکه گستردگی نشانه­‌ها شاخصی از شدت اختلال است، ارزیابی رفتار فرد در موقعیت­‌ها و روابط گوناگون اهمیت دارد. از آنجا که این رفتار در میان همشیرها شایع است، باید طی تعامل با اشخاص دیگر نیز مشاهده شود چون نشانه­‌های این اختلال معمولاً در تعامل با بزرگسالان یا همسالانی که فرد آنها را به خوبی می­‌شناسد نیز آشکارتر هستند.

جهت شناخت و تعیین دقیق‌تر نشانه‌های رفتاری که می‌توانند بیانگر وجود اختلال نافرمانی مقابله‌ای در کودکان باشند، ملاک‌های خاصی تعیین شده است. این ملاک‌های رفتاری بدین شرح است:

ـ الگویی از خلق خشمگین/ تحریک‌­پذیر، رفتار ستیزه­‌جویانه/ لجبازی یا کینه­‌جویی که حداقل شش ماه دوام داشته باشد و با دست­‌کم چهار مورد از نشانه­‌های زیر که طی تعامل با حداقل یکی از افرادی که همشیر فرد نباشد، مشخص می­‌شود:

۱. خلق خشمگین/ تحریک­‌پذیر

اغلب از کوره درمی­‌رود.

اغلب حساس و زودرنج است.

اغلب عصبانی و اوقات‌تلخ است.

۲. رفتار ستیزه­‌جویانه/ لجبازی

اغلب با مظاهر قدرت یا با بزرگسالان به خاطر کودکان و نوجوانان مشاجره می­‌کند.

اغلب به طور فعال از انجام خواسته‌­های مظاهر قدرت یا رعایت قواعد سرپیچی می‌­کند.

اغلب به طور عمد دیگران را اذیت می­‌کند.

اغلب دیگران را به خاطر اشتباهات یا شیطنت­‌های خودش سرزنش می­‌کند.

۳. حداقل دو بار طی شش ماه گذشته کینه­‌توزی یا غرض­‌ورزی کرده است.

توجه: علاوه بر دقت والدین بر ملاک‌های رفتاری ذکرشده، برای متمایز کردن رفتار در محدوده بهنجار از رفتار بیمارگون باید ویژگی پایداری و فراوانی این رفتارها را نیز در نظر گرفت. جهت اینکه والدین بتوانند تشخیص دهند که رفتارهای خاصی از کودک ممکن است به معنای این باشد که فرزندشان دچار اختلال نافرمانی مقابله‌ای است، تشخیص میزان شدت و دوام این رفتارها نیز اهمیت زیادی دارد (لازم به ذکر است که موارد مطرح شده جهت آگاهی والدین از ملاک‌های تشخیصی مشکلات رفتاری کودکان است و تشخیص قطعی به عهده متخصص است). دو مورد از راهکارهای اصلی شناخت این مسأله به شرح زیر است:

ـ اختلال در رفتار موجب آشفتگی فرد یا اطرافیان در محیط اجتماعی (مثل اعضای خانواده، گروه همسالان و همکاران) می‌شود یا بر کارکرد اجتماعی، تحصیلی، شغلی یا زمینه‌­های مهم دیگر تأثیر منفی می­‌گذارد.

ـ بروز رفتارهای بیان شده به دلیل وجود سایر بیماری‌های روانی یا مصرف مواد دارویی خاصی نباشد (همان منبع).

اختلال نافرمانی مقابله‌ای یک اختلال حساس برای دوران کودکی است که در صورت عدم درمان آن، امکان انتقال مشکلات رفتاری به مرحله نوجوانی و بزرگسالی و همچنین بروز سایر مشکلات رفتاری و ارتباطی بسیار است. والدین با دیدن ملاک‌های رفتاری اختلال نافرمانی مقابله‌ای در فرزندان به صورت مستمر و در شرایط تعیین‌شده بایستی آنها را به متخصصان روانشناس و روانپزشک جهت تشخیص قطعی ارجاع دهند. با تشخیص زودهنگام و تعیین علل بروز این مشکل و سپس برنامه‌ریزی برای درمان توسط متخصصان از گسترده شدن این اختلال در کودکان جلوگیری می‌شود.

توصیه‌ای برای آموزش والدین

یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش مشکلات نافرمانی و لجبازی کودکان برنامه‌های آموزش والدین است. والدین با آگاهی از نحوه رفتار صحیح و آموزش تکنیک‌های رفتاری می‌توانند در کاهش این‌گونه رفتارهای کودکان کمک شایانی بکنند. تکنیک‌های رفتاری با هدف کاهش رفتارهای ناسازگار کودک و تغییر تعاملات مشکل دار والد – کودک و از طریق آموزش به والدین اجرا می‌گردد. یکی از مهم‌ترین این تکنیک‌ها تأکید بر پیامدهای رفتاری است، بدین معنی که والدین با دیدن رفتارهای خاصی از کودک سعی کنند پاسخ‌های خاصی ارائه دهند و موقعیت‌های خاصی را تا حد امکان به وجود بیاورند (کودک اتاق خود را مرتب می‌کند و والدین او را تشویق می‌کنند و قول تهیه غذای مورد علاقه کودک را به او می‌دهند).

والدین بایستی توجه داشته باشند هنگامی که می‌خواهند از چنین برنامهرای پیروی کنند، بایستی بیشتر بر رفتارهای مطلوب کودک توجه کنند. بدین صورت که وقتی کودک رفتارهای دلبخواه و درست را انجام می‌دهد، به او پاداش‌های خاصی ارائه بدهند تا این رفتارها تقویت شده و در موقعیت‌های دیگر نیز تکرار شوند. والدین نسبت به رفتارهای منفی کودکان بایستی پاسخ‌هایی غیر از تنببه و برخوردهای خشن داشته باشند. برای تقویت رفتارهای مطلوب کودکان انواع مختلفی از تقویت‌کننده‌ها برای کودکان وجود دارد از جمله: مواد غذایی مفید و خوشایند، تمجید و تحسین کودک، لمس و در آغوش گرفتن کودک، برنامه‌ها و فعالیت‌های تشویقی و….

جهت تهیه و تدارک پاسخ‌های تقویتی برای کودک موارد زیر را بایستی در نظر گرفت:

ـ مورد علاقه کودک باشد (کیفیت).

ـ در مواقعی که رفتار رخ می‌دهد، ارائه شود.

ـ بلافاصله بعد از رفتار به کودک داده شود (فوریت).

لازم به ذکر است که تقویت‌کننده‌های اجتماعی (مانند تحسین و در آغوش گرفتن) همیشه در دسترس بوده و والدین می‌توانند ضمن استفاده از آنها تعاملات خود با کودک را نیز تقویت کنند.