همه چیز درباره اعتیاد و سومصرف مواد

اعتیاد و سومصرف مواد را بلای خانمان‌سوزی می‌دانند که خانواده و جوانی را تهدید می‌کند. در این مقاله با درمانکده همراه شوید تا با علت اعـتیاد و علائم اعتیاد و همچنین درمان اعتیاد و سومصرف مواد و قمار بیشتر آشنا شوید.

اعتیاد چیست و معتاد کیست؟

فرد معتاد از موادی مصرف می­‌کند یا دست به رفتارهایی می­‌زند که به رغم پیامدهای ناگواری که به همراه دارد، تاثیر پاداش‌­دهنده­ آن محرکی است برای تکرار عمل.  اعیاد شامل مصرف موادی مانند الکل، تریاک، کوکائین و نیکوتین یا رفتارهایی مانند قمار می‌­شود.

شواهد نشان می‌­دهد خصوصیات نوروبیولوژی در هرگونه رفتار اعتیادی یکسان است: این رفتار به ­شدت قسمت‌های پاداش و تقویت مغز را، که شامل دوپامین است، درگیر می­‌کند؛ درنتیجه، محل اتصال عصب در قشر پیش‌­پیشانی، جایی‌­که مهم‌­ترین عملکردهای مغز در آن اتفاق می‌­افتد، قطع می­‌شود و تمام توجه فرد روی سرنخ‌های مربوط به مواد یا فعالیت مورد نظر متمرکز می­‌شود.

لازم به ذکر است بعد از ترک مصرف مواد یا رفتار اعتیادی، تغییرات مغز قابل جبران است.

احتمال این­که اختلال سومصرف مواد و قمار بازی با بیماری­‌های روحی مانند افسردگی و اضطراب یا دیگر مشکلات همراه شود بالاست. این دو اختلال نه­ تنها مکانیزم­‌های مشابه مغز را درگیر می­‌کنند، بلکه واکنش­ آن­‌ها به بسیاری از روش‌­های درمان یکسان است.

اختلال سومصرف مواد و قماربازی وضعیت‌­های پیچیده‌­ای هستند که روی سیستم­‌های پاداش، تقویت، انگیزه و حافظه در مغز تاثیر می­‌گذارند.

ویژگی‌های سومصرف مواد

ازجمله ویژگی­‌های این دو اختلال می‌­توان به عدم کنترل روی مصرف، مختل شدن نقش اجتماعی، اختلال در فعالیت­‌های روزمره و روابط و خماری اشاره کرد. معمولا تداوم مصرف به روابط و الزامات شغلی و درسی آسیب وارد می­‌کند.

از دیگر ویژگی­‌های بارز اعتیاد این است که فرد به ­رغم آسیب­‌های جسمی و روانی که متحمل شده به انجام این فعالیت ادامه می‌­دهد حتی اگر زیانی که متوجه اوست با مصرف مواد تشدید شود. معمولا زمانی­‌که بدن به وجود مواد عادت می­‌کند، مقاومت فرد در برابر آن بیشتر می­‌شود.

از آن­جایی که اعتـیاد روی عملکرد اجرایی مغز تاثیر می‌­گذارد، که در قشر پیش‌­پیشانی اتفاق می‌­افتد، فرد معتاد متوجه نیست که رفتارش برای خود او و اطرافیان مشکل­‌ساز شده است. به ­مرور زمان، تداوم تاثیر لذت­بخش مواد یا رفتار به فعالیت­‌های فرد چیره می­‌شود.

اعتیـاد باعث تقویت احساس ناامیدی و شکست، شرم و گناه می­‌شود اما شواهد نشان می­‌دهد درمان یک قانون است نه استثنا.

روش­‌های زیادی برای بازگشت از اعتـیاد وجود دارد. ممکن است عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی فرد خود به خود بهبود پیدا کند که به آن درمان طبیعی می­‌گوییم. سایر افراد از حمایت جامعه یا شرکت در جلسات ترک اعتیـاد نفع می­‌برند. دسته سوم به کمک خدمات متخصصین به روش بالینی بهبود پیدا می‌­کنند.

به­ ندرت پیش می­‌آید که مسیر ترک هموار باشد: مصرف مجدد و عود اعـتیاد طبیعی است اما به هیچ­‌وجه پایان مسیر نیست. محققان گزارش می‌­دهند احتمال مصرف مجدد در افرادی که پنج سال از زمان پاک بودنشان می­‌گذرد بیشتر از عموم مردم نیست. به گزارش متخصصان اعصاب، چگالی سیناپسی به مرور زمان ترمیم می­‌شود.

باورهای غلط در مورد اعتیاد

فرایندهایی که باعث تشدید اعتـیاد می­‌شود بسیار است و یک توضیح ساده ندارد. فقط یک علت برای اعتیاـد وجود ندارد: اگرچه ژنتیک و سایر عوامل زیستی در میزان آسیب‌­پذیری فرد در برابر اعتیـاد نقش دارد، بسیاری از عوامل اجتماعی، روانی و محیطی هم تاثیر زیادی روی مصرف مواد می­‌گذارد.

برخی خصوصیات، مانند عدم تحمل پریشانی یا دیگر احساسات قدرتمند، منجر به بروز اعتیاد می‌­شود اما هیچ نوع «شخصیت معتاد» وجود ندارد که به ­طور مشخص بروز اعـتیاد در شخص را پیش­بینی کند.

علائم اعتیاد

مصرف مداوم مواد یا انجام فعالیت‌­هایی که منجر به پریشانی یا ناتوانی می­‌شود، هسته اختلال اعتـیاد را تشکیل می­‌دهد. برای این­که علائم اعتیاد از نظر بالینی تشخیص داده شود، فرد باید دست کم دو مورد از علائم اعتیاد زیر را داشته باشد:

• یکی از علائم اعتیاد آن است که فرد بیشتر یا طولانی­‌تر از آن­چه قصد داشته مواد مصرف می‌­کند.
• از علائم اعتیاد این است که شخص تمایل دارد مصرفش را کم کند یا تلاش­‌های نافرجامی برای این کار انجام می­‌دهد.
• تداوم مصرف یا انجام فعالیت یا ترک آن­‌ها زمان زیادی به طول می­‌انجامد.
• فرد تمایل و میل شدیدی به مصرف مواد یا انجام فعالیتی که به آن معتاد است دارد.
• مصرف مواد یا انجام فعالیت باعث ایجاد اختلال در الزامات شغلی، تحصیلی یا خانگی شده است.
• فرد به ­رغم مشکلات اجتماعی و فردی که برایش پیش آمده به مصرف مواد یا انجام فعالیت ادامه می‌دهد.
• فرد دیگر در فعالیت‌­های مهم اجتماعی، شغلی یا خلاقانه شرکت نمی­‌کند یا کم­تر شرکت می‌­کند.
• رفتار اعتیـادگونه در موقعیت‌­هایی رخ می­دهد که از نظر فیزیکی خطرناک است.
• یکی از علائم اعتیاد آن است که بدن نسبت به مواد مقاوم می­‌شود. این وضعیت دو علامت دارد: فرد برای رسیدن به تاثیر مطلوب به مواد بیشتری نیاز دارد یا مقدار مواد همیشگی تاثیر خود را از دست داده است.
• علائم ترک: علائم فیزیکی یا مصرف مواد مشابه برای جلوگیری از بروز علائم ترک.

شدت اعتیـاد با توجه به تعداد علائم اعتیاد موجود اندازه‌­گیری می­‌شود. اگر دو یا سه علامت در فرد مشاهده شود، اعتیاد خفیف است. اگر فرد چهار یا پنج علامت از خود نشان دهد، درجه اعـتیاد متوسط است. در صورت مشاهده شش علامت یا بیشتر، اعتیـاد شدید تلقی می­‌شود.

علت اعتیاد و سومصرف مواد

تحقیقات نشان داده است که به هیچ‌­وجه نمی­تو‌ان اعتیـاد به مواد یا قمار را در کسی پیش­بینی نمود.

اعتیـاد جوانب مختلفی دارد و در پی عناصر متفاوتی رخ می‌­دهد که از آن جمله می­‌توان به قرار گرفتن در معرض مواد مخدر اشاره کرد. توجه به عوامل پرخطری که باعث بروز اختلال مصرف مواد می­‌شود از رفتن سراغ علل مستقیم، دقیق‌­تر است. (عواملی هم وجود دارد که از افراد در برابر اعـتیاد محافظت می­‌کند.)

عوامل زیستی اعتیاد

• ژن: برآوردها متغیر است اما دانشمندان دریافته‌­اند حدود نیمی از اختلالات سومصرف مواد از عامل ژنتیکی نشات می­‌گیرد. برای مثال، یک عامل آسیب­‌پذیر بودن دربرابر این اختلال بروز تغییر در ژنی است که ساختار گیرنده­‌های مغز برای دوپامین را تعیین می‌­کند. واکنش طبیعی هورمون­‌های بدن به استرس نیز عامل دیگری است که در این زمینه نقش دارد.
• عوامل فیزیکی: گفته می­‌شود تغییر در آنزیم­‌های کبد که کار متابولیزم مواد را بر عهده دارند، خطر بروز اختلال سوء مصرف الکل را بالا می­‌برد.
• جنسیت: بروز اعتـیاد به مواد مخدر در مردان بیشتر از زنان رخ می­‌دهد. البته تفاوت جنسیتی در مورد اختلال مصرف الکل کم­تر است و زنان با دوز کم­تری از الکل در معرض خطر مسمومیت قرار می­‌گیرند.

عوامل روان­شناختی سومصرف مواد

• عوامل شخصیتی: طبق شواهد، تکانش‌گری و هیجان‌­خواهی با مصرف مواد و قمار بازی در ارتباط است. به ­خصوص تکانش‌گری به خطر مصرف مجدد مواد دامن می‌­زند.
• تروما و خشونت: اگر فرد در سن پایین تجارب ناخوشایندی را از سر بگذراند، از آن­جایی که توانایی کنار آمدن او با شرایط کاهش پیدا می­‌کند، سیستم هشداردهنده و پریشانی مغز حساس یا فشار استرس بیشتر می­‌شود، ممکن است به مصرف مواد رو بیاورد.
• سلامت روان: اختلالاتی نظیر افسردگی، اضطراب، کمبود توجه و اختلال استرس پس از سانحه خطر اعتیاد را افزایش می­‌دهند. اگر فرد در کنترل احساسات مشکل داشته باشد نیز ممکن است به سراغ مواد مخدر برود.

عوامل محیطی برای سومصرف مواد و قمار

• خانواده: درحالی­‌که ارتباط محکم خانواده به محافظت در برابر اعتیاد کمک می­‎کند، جنبه­‌های مختلف شرایط خانوادگی می­‌تواند زمینه­‌ساز اعتیاد شود. معتاد بودن والد یا خواهر و برادر و عدم نظارت یا حمایت خانواده خطر اعتیاد را بالا می­‌برد. اگر رابطه بین والد و فرزند ضعیف باشد، مشکلاتی نظیر طلاق رخ دهد یا فرد مورد خشونت فیزیکی، جنسی یا عاطفی قرار بگیرد، احتمال رو آوردن به مواد وجود دارد. تحقیقات نشان می‌­دهد ازدواج و پذیرفتن مسوولیت تربیت فرزند خطر اعتیاد را کاهش می­‌دهد.
• دسترسی: دسترسی آسان به الکل یا مواد مخدر در خانه، مدرسه، محل کار یا جامعه خطر مصرف مداوم را افزایش می­‌دهد.
• گروه همسالان: انسان به­ عنوان موجود اجتماعی به­ شدت تحت تاثیر هم سن و سال‌­های خود قرار دارد و به­ خصوص در دوره نوجوانی، دست به اقداماتی می‌­زند تا مورد پسند آن‌­ها واقع شود. از طرف دیگر، روابط مثبت اجتماعی از فرد در برابر اعتیاد محافظت می‌­کند.
• وضعیت اشتغال: داشتن شغل و کسب مهارت‌­های مورد نیاز برای اشتغال فشار داشتن وضعیت ثابت را از دوش فرد برمی­‌دارد و پاداش مالی و روانی به همراه دارد که خطر اعتیاد را پایین می‌­آورد.

درمان اعتیاد

اعتیاد قابل درمان بوده و بهبودی کامل قابل اجراست. با این حال، فرایند درمان اعتیاد در طولانی‌­مدت رخ می‌­دهد و تلاش زیادی می‌­طلبد. امروزه مصرف مجدد را بخشی از درمان اعتیاد می‌­دانیم و روش‌­های موثر درمان اعتیاد به پیشگیری و کنترل مصرف مجدد می‌­پردازند.

از آن­جایی­‌که موفقیت برای درمان اعتیاد یک­‌دفعه رخ نمی­‌دهد، هرگونه بهبودی نشانه مهمی از پیشرفت تلقی می­‌شود. تعداد برنامه­‌های موثر درمان اعتیاد برای کمک به کسانی که دریافته­‌اند دچار اختلال اعتیاد هستند اما کاملا آماده­‌ی ترک نیستند روز به روز بیشتر می­‌شود.

از آن­جایی‌­که اعتـیاد روی جنبه­‌های مختلف عملکرد فرد- از توانایی تحمل سرخوردگی گرفته تا ایجاد و حفظ نقش موثر در جامعه- تاثیر می­‌گذارد، درمان اعتیاد باید روی ابعاد مختلف زندگی، شامل نقش خانوادگی، مهارت­‌های شغلی و سلامت روان تمرکز داشته باشد.

ممکن است درمان شامل مولفه‌­های متعدد باشد که اغلب همراه با یکدیگر به کار می­‌روند و طی فرایند درمان اعتیاد امکان تغییرشان وجود دارد:

• ممکن است فرد تحت نظارت بالینی به سم­‌زدایی احتیاج داشته باشد اما این تازه شروع درمان است.
• مصرف برخی داروها که مانع از رفتن سراغ مواد غیر قانونی می­‌شود برای بعضی از افراد مناسب است یا ممکن است برای هدف قرار دادن بیماری‌­های همزمان مانند اضطراب و افسردگی از دارو استفاده شود.
• مصاحبه­‌ی انگیزشی که نوعی فرایند کوتاه‌­مدت مشاوره است به برطرف شدن تردید فرد نسبت به درمان و پیدا کردن انگیزه­‌ی تغییر کمک می­‌کند.
• درمان شناختی رفتاری به فرد کمک می­‌کند با شرایطی که میل به مصرف مواد را تحریک می‌­کند کنار بیاید.
• گروه درمانی و شرکت در سایر گروه­‌های همسالان به تجربه مستقیم فرد کمک می‌­کند تا مورد حمایت واقع شود و دوباره سراغ مواد برنگردد.
• خانواده درمانی به افراد کمک می‌­کند آسیب­‌های خانوادگی را جبران کنند و بیشتر مورد حمایت خانواده واقع شوند.
• تمرین مهارت‌­های زندگی شامل مهارت­‌های اشتغال بخشی از فرایند درمان اعتیاد فرد است.
• برنامه خوب درمان اعتیاد برنامه‌­ای است که پیشرفت فرد را مرتبا تحت نظارت داشته باشد.

کار درمان اعتیاد در فضاهای مختلف اعم از مطب دکتر، کلینیک یا کمپ­‌های طولانی­‌مدت صورت می­‌پذیرد. یک روش مشخص برای همه وجود ندارد و شواهد نشان می­‌دهد تعهد فرد به تغییر از نوع برنامه‌­ای که برای درمان انتخاب می­‌کند مهم‌­تر است. برنامه­‌ی درمان هرچه باشد، مثلا تحقیق مستقل، باید چند ویژگی داشته باشد تا موثر تلقی شود:

• بیمار باید تحت معاینه­ کامل فیزیکی و روانی قرار گیرد.
• روش درمان اعتیاد به نیازهای فرد، اعم از اختلالات همزمان (چه درد مزمن، اضطراب یا هپاتیت)، رسیدگی می‌­کند.
• اعضای خانواده در روند درمان اعتیاد مشارکت دارند.
• مراقبت و نظارت حین مراحل مختلف درمان از طریق اتصال فعال به منابع ادامه دارد.
• در فضای کمپ با بیمار محترمانه برخورد می­‌شود.
• خدمات درمان شاهد محور و بهترین است.
• کارمندان در زمینه مورد نظر آموزش دیده و صاحب مدرک هستند.
• برنامه درمان اعتیاد توسط آژانس ملی معتبر به تایید رسیده است.
• واکنش بیمار به درمان تحت نظارت قرار دارد و برنامه یا کمپ نتایج ناشی از عملکرد درمان اعتیاد را به فرد ارائه می‌­کند.

اختلالات سومصرف مواد

در حال حاضر، اختلالات سومصرف مواد مخدر در دنیای پزشکی ب راساس نوع مواد مصرفی مورد بررسی قرار می‌گیرد. درنتیجه، 10 اختلال مختلف تعریف شده است که همه آ‌ن­ها ویژگی مشترک اعـتیاد را با خود یدک می‌کشند: این اختلالات به­ صورت مستقیم و شدید سیستم پاداش و تقویت مغز را درگیر و مصرف وسواس­گونه را تحریک می‌­کنند که معمولا منجر به نادیده گرفتن فعالیت­‌های طبیعی و پیامدهای ناگوار می‌­شود.

علائم این اختلالات، با اندکی تفاوت، شبیه به هم است. البته علائم ترک در این میان بسیار متفاوت است و در مورد بعضی از دسته‌­های مواد مخدر مانند مواد توهم‌­زا و موادی که از طریق بینی استنشاق می‌­شو،د اتفاق نمی‌افتد.

• اختلال مصرف الکل: الکل باعث زوال مغز می­‌شود و اگرچه اختلال مصرف الکل در مردان (12.4 درصد) نسبت به زنان (4.9 درصد) بیشتر شایع است، آمار بروز این اختلال در زنان روز به روز بیشتر می‌­شود. تاثیر این اختلال روی مردان و زنان متفاوت است. به نظر می‌­رسد زنان بیشتر مستعد قرار گرفتن در معرض تاثیرات مخرب الکل هستند. معمولا اختلال مصرف الکل قبل از 40 سالگی رخ می­‌دهد.
• مسمومیت کافئین: این اختلال که پیامد مصرف بسیار زیاد کافئین است، علائمی نظیر بی­‌قراری، دستپاچگی، بی­‌خوابی، سرخ شدن صورت، اختلالات گوارشی، گرفتگی عضلات، لغزش فکری و کلامی، اختلال ضربان قلب، خستگی‌­ناپذیری و پریشانی روانی-حرکتی را به دنبال می­‌آورد.
• اختلال مصرف ماری­جوانا: این اختلال بیشتر در افراد بین 18 تا 29 سال (4.8 درصد) دیده می­‌شود و شیوع آن با بالا رفتن سن کاهش پیدا می­‌کند.
• اختلال مصرف فن­سیکلیدین و سایر مواد توهم‌­زا: این مواد ادراک را مختل می‌­سازد. معمولا از فن‌سیکلیدین تحت عنوان «گرد فرشته» یا PCP یاد می­‌شود و فرد با مصرف آن احساس می­‌کند روحش از بدن جدا شده است.
• اختلال مصرف مواد استنشاقی: به هیدروکربن سبک- گازهای سمی که از چسب، سوخت، رنگ و سایر ترکیبات آزاد می­‌شود و تاثیر روان­گردان دارد- مواد استنشاقی گفته می­‌شود. این اختلال معمولا در افراد بین 12 تا 17 سال رخ می‌­دهد.
• اختلال مصرف تریاک: این مواد شامل مواد غیرقانونی هروئین و مسکن­‌هایی مانند اکسی­کدون، کدوئین، مورفین، فنتانیل و غیره است. به ­گفته انجمن اعتیـاد آمریکا، در سال 2015، دو میلیون نفر دچار اختلال مصرف مواد شامل مصرف مسکن و 591,000 نفر از طریق مصرف هروئین دچار اختلال سومصرف مواد بودند. امروزه اوردوز در اثر سومصرف تریاک اصلی­‌ترین علت مرگ در بین افراد زیر 50 سال آمریکاست. انجمن اعتیـاد آمریکا توضیح می­دهد تجویز تریاک اولین منبع برای شروع اعتیاد است.
• اختلال مصرف آرام­بخش، داروهای خواب‌­آور یا ضد اضطراب: اعتیـاد به قرص خواب و داروهای ضد اضطراب و سومصرف مواد آن در این دسته قرار می­‌گیرد. این مواد مانند الکل باعث زوال و کند شدن مغز می­‌شود. نرخ بروز این اختلال در افراد بین 18 تا 29 سال بیشتر است.
• اختلال مصرف مواد محرک: مواد این گروه شامل آمفتامین، متیل­فنیدات (که بیشتر به نام داروی ریتالین شناخته می­‌شود) و کوکائین است. معمولا برای درمان اختلال کم­‌توجهی-بیش‌­فعالی و حمله خواب، داروی محرک تجویز می‌­شود. مصرف کوکائین در افراد 18 تا 25 سال شایع­‌تر است.
• اختلال مصرف تنباکو: نیکوتین موجود در تنباکو محرک سیستم عصبی مرکزی است. تحقیقات نشان می‌­دهد 68 درصد از افراد سیگاری قصد ترک دارند و 50 درصد اقدام به ترک کرده‌­اند.
• اختلال مصرف سایر مواد (یا مواد ناشناخته): موادی نظیر داروهای ضد حساسیت، فوفل، کورتیزول و استروئید هم روی سیستم عصبی مرکزی تاثیر می­‌گذارند که منجر به مصرف شدید و بروز مشکلات جدی می­‌شود.

قمار و سایر وسواس‌های عملی یا اعتیادها

اعتیاد به مصرف مواد بیوشیمیایی مانند کوکائین، الکل، مواد استنشاقی یا نیکوتین محدود نمی­‌شود بلکه شامل رفتارهایی است که امکان لذت آنی را فراهم می‌­آورد. از آن­جایی­‌که بازخورد انجام این فعالیت‌­ها در لحظه اتفاق می‌­افتد، یک سرگرمی ساده به­ سرعت تبدیل به وسواس عملی برای دریافت لذت می‌­شود که در نهایت نادیده گرفتن سایر اهداف مهم زندگی و پیامدهای ناگوار، مانند از دست دادن مبلغ هنگفت و به هم خوردن روابط مهم، را به همراه دارد.

رفتارهای حاکی از اختلال قمار عبارتند از:

• هرچه میزان پول دریافتی بیشتر می‌­شود، فرد بیشتر نیاز به قمار را در خود احساس می­‌کند تا به هیجان مطلوب دست یابد.
• در صورت تلاش برای کم کردن یا ترک قمار، احساس پریشانی و بی­‌قراری به فرد دست می‌­دهد.
• تلاش­‌های مکرر و نافرجام برای کم یا ترک کردن قمار.
• قمار تبدیل به یک دغدغه‌­ی فکری می‌­شود.
• احساس پریشانی عاطفی که منجر به قمار کردن می­‌شود.
• باختن در قمار در تلاش برای جبران پول از دست رفته.
• فرد برای مخفی کردن میزان زمانی که صرف قمار می­‌کند دروغ می­‌گوید.
• از هم پاشیدن روابط مهم یا الزامات شغلی، تحصیلی و غیره به­ خاطر قمار.
• سرخوردگی مالی که منجر به قرض گرفتن پول از دیگران می‌­شود.

سازمان جهانی بهداشت در ژوئن 2018 اختلال بازی، شامل بازی دیجیتال یا ویدئویی، را تاحدی که به­ رغم پیامدهای منفی در اولویت سایر علایق و فعالیت‌­های روزمره قرار بگیرد به نسخه­ جدید طبقه­‌بندی بین‌­المللی بیمار‌ی­ها افزود.

این اختلال به تایید بسیاری از متخصصان در حوزه‌­ها و مناطق مختلف جغرافیایی رسیده است. آن­‌ها اشاره می‌­کنند تنها درصد کمی از کسانی­‌که بازی ویدئویی یا دیجیتال انجام می­‌دهند (بیشتر افرادی که روی این فعالیت کنترل ندارند و زمان زیادی را صرف آن می­‌کنند) در معرض خطر ابتلا به این اختلال قرار دارند.

در حال حاضر ایالت متحده در حال تحقیق روی الگوهای شدید رفتار (شامل استفاده از گوشی هوشمند، قمار اینترنتی، بازی، پورنوگرافی، حتی غذا خوردن و خرید) به ­عنوان نوعی اعتیاد احتمالی رفتار است. با این­که این فعالیت­‌ها امکان لذت آنی و سرشار را فراهم ­می­‌آورند، هنوز معلوم نیست آیا تمام معیارهای مورد نیاز برای تبدیل شدن به اعتیاد رفتاری را دارند یا خیر.