بیش فعالی و نقص توجه چیست؟

امروزه بیش فعالی ـ نقص توجه یکی از شایع‌ترین مشکلات کودکان و نوجوانان و علل مراجعه به روانپزشک و مشاور است. در این مقاله نگاهی داریم به علل، علائم و راهکارهای این اختلال.

یکی از مشکلات رایج در بین کودکان اختلال بیش فعالی است و روانشناسان و روانپزشکان اذعان دارند که بسیاری از دلایل مراجعه‌ها به همین اختلال برمی‌گردد اما گاهی والدین و معلمان در مورد کودکانی که فعالیت زیاد دارند، دچار اشتباه می‌شوند و آنها را بیش فعال می‌نامند.

مشخصات بیش فعالی

بیش فعالی ـ نقص توجه مشخصات دقیقی دارد، از جمله اینکه:

کودک مرتکب اشتباهات نسنجیده‌ای می‌شود. در حفظ توجه خود هنگام کار و بازی مشکل دارد. به نظر می‌رسد هنگامی که رو در رو با او صحبت می‌شود، به طرف مقابل گوش نمی‌دهد. انجام کارها را تا آخر دنبال نمی‌کند و در مرتب کردن کردن کارهایش دشواری دارد. فراموشکار است و اغلب چیزی را گم می‌کند. به راحتی حواسش پرت می‌شود. بی‌تابی می‌کند. زیاد می‌دود و پیوسته بالا و پایین می‌پرد. زیاد حرف می‌زند. قادر به رعایت نوبت نیست و اغلب وسط حرف دیگران می‌پرد.

ممکن است به این فکر بیفتید که کودک شما هم بعضی از این مشخصات را دارد ولی توجه داشته باشید که این رفتارها را اغلب کودکان گاهی و وقتی در محیط یا موقعیت خاصی قرار می‌گیرند، انجام می‌دهند ولی آنچه اهمیت دارد و برچسب اختلال بیش فعالی ـ نقص توجه را به کودک می‌چسباند، این است که اکثر این رفتارها باید توسط کودک دیده شوند، نشانه‌ها قبل از ۷ سالگی وجود داشته باشند، حداقل به مدت شش ماه دوام داشته باشند و در موقعیت‌های گوناگون بروز کنند (نه فقط در یک موقعیت خاص) و با سطح رشدی کودک همخوانی نداشته باشند. (بر اساس DSMIV برگرفته از تامپسون، ۱۳۸۸)

والدینی که کودک بیش‌فعال دارند، حتماً باید به صورت جدی به دنبال درمان آن باشند چراکه ادامه آن در بزرگسالی عواقب ناخوشایندی دارد، از جمله: عملكرد ضـعيف تحصـيلی، تكـرار پايه، ترک مدرسه، روابط خانوادگی و دوستانه ضعيف، اضـطراب، افسردگی، پرخاشگری، تخلف، سوءمصرف مواد مخـدر. بـه عـلاوه ايـن اخـتلال احتمال خطر همراه شدن با ساير اختلالات نظير پرخاشـگری يا اختلال لجبازی و نافرمانی را دربردارد. (شهیم و همکاران، ۱۳۸۶)

این اختلال بر رفتار کودک تأثیر مستقیم دارد ولی عامل آن تنها بیرونی نیست و جنبه ژنتیکی و آسیب‌های مغزی را در ایجاد آن دخیل دانسته‌اند. (حبرانی و همکاران، ۱۳۸۳) بنابر این برای درمان آن به چند تخصص نیازمندیم. روانپزشک، مشاور، گفتار درمانگر و متخصصان تربیتی می‌توانند در درمان این کودکان یاری‌رسان باشند. برای اکثر این کودکان دارودرمانی در نظر گرفته می‌شود که البته مانند هر دارویی عوارض جانبی دارند و اکثر متخصصان درمان دارویی را به تنهایی توصیه نمی‌کنند.

مداخلات رفتاری باید زودهنگام و به‌موقع انجام شود. در کنار تشخیص پزشک و دارودرمانی و مشاوره و بازی‌درمانی والدین و معلمان نیز می‌توانند تأثیرگذار باشند. والدین باید بدانند که ارتباط با این کودکان نیاز به حوصله و صبر زیادی دارد و اولین نکته‌ای که می‌توانند برای کودکشان در نظر بگیرند، این است که برنامه مشخصی با توجه به روحیات و سن برای فعالیت‌های کودک بریزند و قبل از اجرای آن با جزئیات، آن را برای کودک توضیح دهند و باید و نبایدها را مشخص کنند. برای تداوم اجرای برنامه از روش‌های تشویقی استفاده کنند.

به معلمان نیز توصیه می‌شود که تفاوت‌های این کودکان با کودکان دیگر را بشناسند و در مورد این اختلال مطالعه داشته باشند. مثلاً اینکه با وجود تأکید بر حفظ نظم کلاس در صورت امکان به آنها اجازه دهند که کاری را ایستاده و پای تخته انجام دهند (رشد، ۱۳۹۴).

معلم و والدین با تقویت حافظه شنیداری و دیداری کودکان می‌توانند کار مشاور و روانپزشک را تسریع بخشند چراکه این کودکان در هر دو نوع حافظه عملکرد ضعیف دارند و به سختی می‌توانند حواس خود را بر آنچه می‌شنوند و می‌بینند متمرکز کنند.

تمریناتی به منظور تقویت حافظه شنیداری کودک

با کودک در روشنایی و رو در رو صحبت کنید و از او بخواهید که به صدای شما توجه کند و در مورد آنچه گفته‌اید، از او سؤال بپرسید.

هنگام درس خواندن محیطی خلوت با نور مناسب و به دور از سر و صداهای مزاحم برای کودک در نظر بگیرید.

مطالب را برای کودک دسته‌بندی کنید و این کار را به خود او نیز آموزش دهید.

تقویت حافظه دیداری کودک

کارت‌هایی با تصاویر مختلف درست کرده و به کودک نشان دهید. سپس آنها را پنهان کرده و از او بخواهید آنچه در تصویر دیده است را عنوان کند.

به کودک آموزش دهید آنچه را که می‌خواهد بخواند، علامت‌گذاری کند.

از عکس‌های مرتبط در آموزش مطالب کمک بگیرد.

علاوه بر تقویت حافظه کودک بیش فعال فعالیت‌های جسمانی او نیز اهمیت زیادی دارد و بهتر است که انرژی جسمانی‌اش به طور هدفمند جهت‌دهی شود. ورزش و فعالیت‌های تفریحی منظم برای این کودکان توصیه شده است. در ضمن به علت اینکه فعالیت زیاد این کودکان در خانه و مدرسه ممکن است باعث کلافگی معلم و والدین شود و منجر به عکس‌العمل‌های تندی از طرف آنها شود، باید مراقب خدشه‌دار نشدن عزت نفس کودکان نیز بود و جلسات آگاه‌سازی والدین و معلمان برای حفظ آرامش آنها ضروری است و شرکت در کارگاه‌های مهارت‌های اجتماعی و بازی‌درمانی‌های گروهی نیز برای این کودکان توصیه می‌شود (تامپسون، ۱۳۸۸).

نقص توجه یا بیش فعالی از جمله اختلالاتی است که علاوه بر کودک والدین و معلمان و همسالان کودک را دچار مشکل می‌کند. با تشخیص و درمان به‌موقع می‌توان از بحران‌های دوره نوجوانی و بزرگسالی پیشگیری کرد.